Spółgłoska szczelinowa z retrofleksją bezdźwięczna

Spółgłoska szczelinowa z retrofleksją bezdźwięczna

Numer IPA	136
ʂ
Jednostka znakowa	ʂ
Unikod	U+0282
UTF-8 (hex)	ca 82
Inne systemy
X-SAMPA	s`
Kirshenbaum	s.
IPA Braille↗	⠲⠎
Przykład
informacje • pomoc
Obraz znaku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Spółgłoska szczelinowa z retrofleksją bezdźwięczna – rodzaj dźwięku spółgłoskowego występujący w językach naturalnych. W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA oznaczana jest symbolem: [ʂ].

Artykulacja

W czasie artykulacji podstawowego wariantu [ʂ]:

• modulowany jest prąd powietrza wydychanego z płuc, czyli jest to spółgłoska płucna egresywna
• tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej, powietrze uchodzi przez jamę ustną (spółgłoska ustna)
• prąd powietrza w jamie ustnej przepływa ponad całym językiem lub przynajmniej uchodzi wzdłuż środkowej linii języka (spółgłoska środkowa)
• czubek języka dotyka podniebienia twardego – jest to spółgłoska z retrofleksją
• wiązadła głosowe nie drgają, spółgłoska ta jest bezdźwięczna

Warianty

Można wyróżnić zasadniczo dwa typy retrofleksji:

• artykulację apikalno-postalweolarną – koniuszek języka zostaje uniesiony ku górze i zbliża się (ew. styka) z obszarem tuż za dziąsłami,
• artykulację subapikalno-prepalatalną – przód języka wygina się ku górze i do tyłu, tak że spodnia część języka zbliża się (ew. styka) z początkowym odcinkiem podniebienia twardego.

Przykłady

• w języku abchaskim: амш [amʂ], „dzień”
• w języku mandaryńskim: 石 shí [ʂ̠ɻ̩́] „kamień”
• w języku norweskim: forsamling [fɔʂɑmlɪŋ] „spotkanie”
• w języku szwedzkim: torsdag [tʰuːʂdɑːɡ], [tʰuːʂda] „czwartek”
• w języku paszto: ښار [ʂ̠ɑr] „miasto”
• w języku polskim: szyba ['ʂɨbä]

Najnowsze badania artykulograficzne i akustyczne wykazują, że spółgłoska ta jest w języku polskim jest retrofleksyjna [ʂ].

Wcześniej uważano, że retrofleksja, rozumiana jako silne zagięcie czubka języka ku tyłowi, jest zjawiskiem marginalnym wśród języków naturalnych. Na przykład, badania przeprowadzone przez Hamann wykazały, że w języku tamilskim głoska /ɖ/ faktycznie prezentuje takie zagięcie, podczas gdy w języku hindi głoska /ɖ/ oraz głoska /ʂ/ w języku tamilskim, nie wykazują widocznego retrofleksyjnego zagięcia. W związku z tym, retrofleksy były wcześniej definiowane jako głoski o bardziej płaskiej wymowie, co doprowadziło do uznania ich za retrofleksyjne także w języku polskim i rosyjskim.

Jednakże, najnowsze badania nad artykulacją w języku polskim, przeprowadzone przez polską językoznawczynię Anitę Lorenc i jej zespół, wykazały, że retrofleksy mogą być palatalizowane. Badania te ujawniły, że w języku polskim głoski takie jak [ʂʲ] i [ʐʲ] występują jako palatalizowane retrofleksy, co obala dawne założenia Hamann. Wyniki te wykazują, że retrofleksy mogą mieć różnorodne realizacje artykulacyjne, obejmujące zarówno zagięte, jak i bardziej płaskie kształty języka. Przykłady takich palatalizowanych głosek w języku polskim, jak w słowach „masz je” [mɑʂʲje] i Shiva [ʂʲjiʋɑ], pokazują, że te głoski zachowują swój retrofleksyjny charakter mimo palatalizacji. W związku z tym, wcześniejsze poglądy sugerujące, iż palatalność jest cechą inherentną dla głosek alweopalatalnych, a nie dla retrofleksyjnych, wymagają rewizji w świetle nowych odkryć.

---

Terminologia

Spółgłoskę [ʂ] zalicza się do spółgłosek syczących, czyli sybilantów. Oprócz tego, zamiast terminu „spółgłoska z retrofleksją” można stosować nazwy „spółgłoska szczytowa” lub „cerebralna”

Zobacz też

• dźwięczny odpowiednik spółgłoski [ʂ]: [ʐ]